مجله کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در برنامه ریزی
سال هفتم شماره 4 (پیاپی 26، زمستان 1395)

مکانیابی یک فعالیت اقتصادی اعم از یک بنگاه خرده فروشی،کارخانه، مرکز خدماتی یکی از مهمترین پرسشهای پیش روی یک بنگاه اقتصادی است، تا آنجا که این مساله می تواند تعیین کننده موفقیت یا شکست بنگاه باشد، زیرا هر بنگاه از لحاظ مکانی دامنه نفوذی دارد که اکثریت مشتریان خود را از داخل این محدوده جذب میکند.این محدوده با عنوان منطقه خدماتی یا تجاری شناخته می شود،توجه به مسئله مکان یابی بویژه برای مراکز و بنگاه های اقتصادی که ضمن افزایش ارائه خدمات به دنبال حداکثر کردن سود می باشند حائز اهمیت فراوان می باشد. از این رو بنگاه های اقتصادی همواره به دنبال ارائه روش ها و تکنیک های بهینه جهت تعیین و انتخاب مکان مناسب برای فعالیت و استقرار مراکز خدماتی بوده و هستند. دستگاه های خود پرداز به عنوان یک فن آوری الکترونیک در سالهای اخیر توانسته سود فراوانی را برای بانک ها به عنوان یکی از مراکز فعالیت اقتصادی داشته باشد که این امر توجه به مسئله مکان یابی این نوع کاربری های را برای بانک ها حائز اهمیت فراوانی ساخته است. براین اساس در این پژوهش به مکان یابی دستگاه های خودپرداز با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی در شهر یزد پرداخته شده است. این پژوهش به لحاظ هدف از نوع کاربردی است که با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بهره گیری از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی انجام شده است. نتایج حاصل از تحقیق ضمن آنکه مکان های مناسب برای استقرار دستگاه های خودپرداز را در سطح شهر مشخص نمود ، نتایج حاصل از انجام تحقیق نشان داد که به ترتیب شاخص دسترسی با وزن 354/0 و شاخص موقعیت دستگاه های خودپرداز موجود با وزن 106/0 به ترتیب دارای بیشترین و کمترین اهمیت در مکانیابی دستگاه های خودپرداز در سطح شهر یزد هستند.

شهرها همچون موجودات زنده، نیازمند گسترش و رشد هستند و هنگامی که این خصوصیت را از دست بدهند، عمرشان به پایان خواهد رسید. با این وجود، همچون هر موجود زنده ای اگر این رشد و گسترش به صورت غیر عادی و جهشی صورت بگیرد، نتیجه ای جز نابودی و از هم گسیختگی کالبد فیزیکی و اجتماعی شهر نخواهد داشت. به همین منظور، این بررسی در نظر دارد، شرایط توسعه شهر اهواز را در چند دهه اخیر مورد بررسی قرار داده و نشان دهد که آیا این توسعه با الگوی بهینه گسترش کالبدی هماهنگ بوده است و یا خیر و اصولا چگونه میتوان در مسیر مناسب در این زمینه گام برداشت. روش تحقیق در این بررسی توصیفی و تحلیلی بوده و داده های مورد نیاز از اسناد و مدارک ادارای و کتابخانه ای، نقشه ها، عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای به دست آمده است. داده های به دست آمده از این طریق با استفاده از روش ها و مدل های مختلف علمی و از جمله ضرایب جینی، آنتروپی و موران مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشانگر آن است که گسترش این شهر از مرکزیت بخصوصی برخوردارنبوده و الگوی گسترش آن از نوع تصادفی و افقی است. بنابراین برای آن که شهر به سمت الگوی بهینه گسترش کالبدی حرکت نماید بایستی به سمت تمرکز پیش رفته و افزایش جمعیت شهری بصورت درون ریزی جمعیت صورت گیرد تا از گسترش بی حد این شهر جلوگیری به عمل آید و شهر بصورتی فشرده و متراکم(الگوی بهینه) رشد نماید.

هدف اصلی تحقیق رهیابی به یک برنامه توسعه موزون و یکپارچه برای منطقه مورد مطالعه بر اساس ساختار فضایی و نظام سکونت گاهی است که در آن ،هرمرکز از کوچک به بزرک و با توجه به ویژگی ها منابع و میزان برخورداری در قالب سلسله مراتب خدماتی و کالبدی است . بطور کلی: شناخت ساختار فضایی منطقه ،ارائه یک برنامه توسعه فضایی برای شهرستان ،تنظیم فعالیت ها ،توزیع امکانات و خدمات مطابق با استعدادها و قابلیت های کانون های زیستی.
روش انجام تحقیق جهت تبیین وضع موجود و استدلال فرضیات ،روش توصیفی-تحلیلی و ترکیبی است،در روش توصیفی که مرحله شناخت وضع موجود رادر بر گرفته و با بکار بردن روش های مدل جمعیتی ،مدل های مکان مرکزی،مدل های رتبه ای ،سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS ، به تبیین و ارزیابی آنچه که هست می پردازیم .
نتیجه اینکه توجه به روستاهای منطقه از تمامی ابعاد و از جمله عمران و آبادی انها و ارتباط این روستاها با مکان مرکزی امری ضروری است و باید اذعان کرد که در عمل یک روستا به تنهایی و بدون توجه به چگونگی توسعه فضایی سایر سکونت گاه های روستایی و مکان مرکزی نمیتواند واحدی مناسب جهت استقرار خدمات تلقی گردد. بدین ترتیب اصل موضوع، تعادل در برنامه ریزی منطقه ای است .بدین ترتیب برنامه ریزی توسعه فضایی شهرستان ابهر به منظور شناخت ساختار فضایی منطقه و ایجاد شرایطی در جهت دسترسی ساکنین سایر سکونتگاه ها به امکانات موجود و ایجاد یک رابطه منطقی بین مکان مرکزی و حوزه نفوذ آن ضروری بنظر میرسد . وجود گسستگی فضایی بین مناطق بیشتر بدلیل نبود مدیریت منظم وهمچنین نبود ارتباطات جاده ای می باشد. به طور کلی در ارزیابی نظام موجود میتوان موارد زیر را در نظر گرفت : نبود ساختار فضایی مناسب در منطقه ،عملکرد ضعیف و ناکارامد مراکز دهستانها ،نبود یک رابطه منطقی بین روستاهای حوزه نفوذ.

داده های سنجش از دور قادر به نمایش خصوصیات برخی از پدیده های زمینی و همچنین نحوه توزیع مکانی آنها در مقیاسهای مختلف هستند. از طرفی دیگر، اولین و مهمترین گام در انجام درون یابی داده های کسب شده صحرایی، بررسی همبستگی مکانی آنها و معرفی مدل بهینه جهت اعمال عامل وزنی مناسب برای درون یابی آن متغیر در منطقه است. بنابراین، با کمک داده های سنجش از دوری که مشابه متغیر مورد مطالعه باشند، امکان بررسی نحوه توزیع مکانی و تغییرات آن شاخص وجود دارد. در تحقیق حاضر از تغییرات مکانی داده های باند ترمال (باند 6) ماهواره لندست 7 استفاده و الگوی تغییر درجه حرارت سطحی در شهرستان ایلام واقع در استان ایلام تعیین شده است. این الگو که به صورت یک مدل ریاضی بیان شده است، می تواند جهت درون یابی داده های درجه حرارت کسب شده از ایستگاه های هواشناسی در منطقه مورد مطالعه، استفاده گردد. بدین منظور از یک شبکه منظم 291 نقطه ای بر روی باند ترمال نمونه گیری شد و سپس به کمک زمین آمار، نقاط واریوگرام تجربی محاسبه و مدلهای مختلفی مانند گوسی، نمایی، دایر های و کروی بر آنها برازش گردید. سپس با استفاده از تخمین گر کریجینگ معمولی و به کارگیری هر کدام از این مدلها، نقشه های جداگانه ای ایجاد و دقت هر یک محاسبه گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که اطلاعات باند ترمال دارای مدل گوسی هستند و تغییرات مکانی آنها با این مدل قابل توجیه است. لذا این مدل می تواند در درون یابی داده های درجه حرارت ایستگاه های هواشناسی استفاده شود و نقشه درجه حرارت منطقه را با دقت بالایی ترسیم نماید. روش ذکر شده در این تحقیق می تواند برای سایر شاخص های محیطی نظیر دمای حداقل، دمای حداکثر و تبخیر و تعرق نیز قابل بررسی باشد.

در چند دهه اخیر، شهرها با سرعت زیادی گسترش یافته و کشورها با سرعت بیشتری به شهر نشینی و افزایش شهر ها و جمعیت شهری خود دست زده اند . این افزایش جمعیت بیشتر متوجه شهرهای بزرگ بوده است درواقع یکی از بارزترین ویژگی های شهرنشینی در کشورهای توسعه نیافته توزیع فضایی نامناسب شهرها می باشد. به گونه ای که شهر بزرگ که اندازه آن 5 تا 10 برابر اندازه جمعیت شهر دوم است، ایجاد می گردد و با تجمع و تمرکز فعالیت ها در آن به عنوان عامل بازدارنده توسعه در سایر مناطق عمل می کند و در نتیجه باعث تمرکز جمعیت در این شهرها شده و بدنبال آن باعث بر هم خوردن تعادل منطقه ای و ملی شده است. این تحقیق به بررسی و تحلیل تغییرات شبکه شهری در استان ایلام می پردازد ، روش کار در این پژوهش ترکیبی از روش های اسنادی، توصیفی و تحلیلی است که در مجموع آنچه به عنوان نتیجه گیری کلی از تحول نظام شهری استان ایلام در طول سه دهه از 1355 تا 1385 می توان ارائه داد در این نکته قابل جمع بندی است که این نظام با پایداری بسیار اندک ، تغییرات کمی و کیفی شتابانی را پشت سر گذاشته است. جهت این تغییرات افزایش تعداد شهرها و جمعیت شهری و تبدیل الگوی شهرنشینی به شیوه غالب و مسلط الگوی سکونتگاهی بوده است. نظام شهری در همبستگی مستقیم و شدیدی با نظام سیاسی متحول شده است. در کنار فرایندهای طبیعی و تدریجی رشد شهری، سیاست های دستوری برخاسته از ملاحظات امنیتی، سیاسی و استراتژیک، نظام شهری ایلام را به شدت توسعه داده است.

امروز یکی از مسائل عمده شهرهای کشور، فقدان مدیریت واحد شهری و عدم هماهنگی بین ادارات و سازمان های مختلفی است که در امور مختلف شهروندان نقش دارند و در این ناهماهنگی ها شهروندان که پرداخت هزینه های شهری بر دوش آنان است بیشترین زیان را متحمل می شوند. لذا شهرداری ها اگر نتوانند اطلاعات روز خود را با سرعت و دقت به دست آورند در حل مسائل شهری برنامه ریزی و تامین منابع درآمدی با مشکل روبه رو می شوند. سیستم اطلاعات جغرافیایی همانند بازویی برای مدیریت شهری عمل می کند و می توان پیش بینی و برنامه ریزی لازم را با به کارگیری روش ها و مدل های جدید عملی نمود. سیستم اطلاعات مکانی در امور شهری و شهرسازی، در بخش هایی مانند کاربری اراضی، جمعیت، خدمات شهری، مدیریت زمین و مسکن، معماری، بافت های فرسوده و تاریخی، تاسیسات و تجهیزات شهری، ساخت و ساز، حمل و نقل و ترافیک، گردشگری، اطلاعات عمومی شهری و آموزش و آمار، کمک فراوانی به مدیران شهری، شهرسازان و مشاوران طرح های توسعه منطقه ای و شهری، برای تحلیل وضع موجود و برنامه ریزی کوتاه مدت و بلند مدت می کند.